Hvordan bruke kart og kompass

Kartet

Eit kart er eit bilete av røynda på eit flatt ark. For å kunne bruka kartet må ein forstå kva kartet seier. Målestokken er ofte 1: 50 000 på eit turkart, medan oversiktskarta ofte har målestokken 1: 100 000 eller 1: 250 000.

På eit 1: 50 000 kart vil det seia at 1 cm på kartet er tilsvarande 50 000 cm eller 500 m i røynda. På eit 1:50 000 kart vil rutene (blå beine strekar) vera 2 cm x 2 cm. Då er kvar ruta 1 km x 1 km i terrenget.

Desse strekane som dannar ruter kallar me nord-sør-strekar i kartet. Dei går alltid rett frå nord til sør, og frå aust til vest. På kartet er det mange ujamne strekar som er brune på fjell og blå på bre/is. Dei kallar ein høgdekurver.

Desse viser korleis terrenget er og kor bratt det er. Avstanden mellom desse kurvene kallar ein ekvidistanse, og avstanden er oppgitt nedst på kartbladet. Som regel er avstanden mellom kvar høgdekurve 20 meter, og kvar femte strek er tjukkare. Den kallar me teljekurve og mellom dei er det 100 høgdemeter. Kort fortalt er det slik at ligg strekane tett er det bratt, er det langt i mellom er det flatt.  Om du er usikker på kva dei forskjellige teikna på kartet tyder, står det forklaring på kartet. Denne kan det vera greitt å setja seg inn i. 

Det krev trening for å laga seg eit bilete i hovudet av terrenget ved å sjå på kartet. Ta med deg kartet ut på tur og bruk det ofte, så vert du flinkare. 

Misvisning

Den magnetiske nordpolen flyttar på seg og ligg ein annan stad enn nord på kartet. Det gjer at me snakkar om misvising. Her i Noreg treng me ikkje ta særleg omsyn til misvising, fordi det er få grader det er snakk om.

Misvisinga for eit bestemt område finn ein nede på kvart kartblad. Det er større misvising i nord Noreg enn i sør Noreg.  Kjem du til Grønland kan misvisinga vera over 30 grader, og då må ein stilla inn misvisinga på kompasset for at det skal verta rett.

Litt dyrare kompass har denne funksjonen, som er ei lita skrua til høgre på kompasset på bildet.

VIDEO: Se episoden av Ekspedisjonsskolen der polfarer Mats Mausethagen gir leksjon i bruk av riktig kart! 

Orientere kartet

For å få kartet til å passa med røynda, slik at fjellet som er teikna på kartet ligg i same retning som det gjer når du ser på det, må du orientera kartet. Då vil dei blå strekane som går rett nord på kartet vera faktisk mot nord.

Hald karet vassrett, legg kompasset oppå og snu kartettil dei blå strekane som går oppover i kartet ligg heilt parallelt med den raude kompassnåla. Dette er ikkje naudsynt for å finna kursen, men det gjer det lettare.

Finn kursen

For å finna ut kva retning du skal gå i for å komma deg frå A til B, må du fyrst vita kvar du er og vidare kvar du skal på kartet. Veit du det kan du finna ut kursen, og kompasset kan hjelpa deg med å finna fram. Du legg kompasset ned på kartet, som må vera vassrett for at kompasset skal virka. Legg kanten på kompasset der du er med marsjpila i den retninga du vil gå.

Same kanten på kompasset skal også ligge der du skal. Denne gongen skal du ikkje snu på kartet, men snu på kompasshuset. Vri det rundt slik at dei svarte strekane inni huset (nordstrekane) ligg parallelt med dei blå nord/sør strekane i kartet. Den raude faste pila(nordpila) som ligg inni huset må peika nord. Då kan du ta opp kompasset, og når den raude kompassnåla ligg rett over/inni den raude nordpila i kompasshuset, viser marsjpila kvar du skal gå. Då har du og fått eit gradetal på utsida av det runde kompasshuset, som viser kor mange grader du har på retninga.

Kursen tek ikkje omsyn til at vegen svingar eller går opp/ned. Kursen går i ei rett linje, og det kan derfor vera lurt å ta ut kurs til noko du kan kjenna att på vegen. For eksempel ei elv, stølshus, stikryss eller liknande. Då veit du framleis kor du er på kartet og du kan ta ut ein ny kurs i rett linje til målet eller eit anna på punkt på vegen.

Koordinater

Jorda er oppdelt i lengde- og breddegrader. Det gir unike koordinatar, oftast oppdelt i grader, minuttar og sekundar. Om bord i båt eller på polane brukar ein denne forma for koordinatar. Men på våre landkart brukar me eit system som heiter UTM/UPS. Då er jorda oppdelt i sonebelter, og her i landet er me innom åtte ulike sonebelter. Mesteparten av Sør-Noreg er i sone 32V. Ei sone er igjen oppdelt i 100 km ruter som har ein bokstavkode, til dømes MP eller LN. Ein heil UTM/UPS koordinat inneheld 14 tal pluss sonebeltet, men ikkje bokstavkodane på 100 km rutene. På GPSen vil heile talrekka komma opp, men når me oppgir og lagar ein koordinat på eit landkart brukar me seks siffer. 

Slik kan ein UTM/UPS koordinat til dømes sjå ut på GPS-en:

32 V 0392806
        6793746

Om ein skal finna denne koordinaten på kartet, må ein sjå på dei blå tala som står langs kanten bortover i kartet. Ein hoppar over 32 V, som er sonebeltet, ein hoppar og over dei to fyrste tala i kvar rekke som er nummer på 100 km ruta(og det er dei små tala på kartet), men ein tek med seg dei to neste tala, som i dømet er 92.

Det indikerer kor mange km ein er inn i 100 km-ruta. Neste talet ein tek med er kor mange 100 meter ein er inn i ruta. Same gjer ein med neste talrekke oppover i kartet. Set ein desse tala saman får ein eit sekssifra tal som er ein unik koordinat så lenge ein kan fortelja kva kartbladet heiter - til dømes Gaupne, som er kartbladet eg har henta koordinatane frå. På eit anna kartblad så kan denne sekssifra koordinaten gjenta seg. 

Det er viktig å hugse på at ein først skal henta tal inn i kartet (aust/vest) og så opp i kartet (nord/sør). Ein hugseregel er INN døra og OPP trappa. 

32 V 0392806
        6793746 

Tala med strek under er dei du skal bruke, og slik ser då koordinaten ut: 928 937. 

«Som regel er avstanden mellom kvar høgdekurve 20 meter, og kvar femte strek er tjukkare.»

Nye kart 

Statens kartverk har kome med nye kart, der dei har slege saman fire kartblad til eit stort kart, med kart på begge sider. Det er også komme plastkart og smarte kart i Tyvek som tåler vatn og som du kan bretta eit utal gonger utan at det vert øydelagt. 

GPS

GPS eller «Global Positioning System» er eit navigasjonssystem som er styrt av satellittar og som sender signal til ein GPS. For å kunne bruka ein GPS krev det litt trening og noko grunnleggande forståing.

Det beste er å bruka kart, kompass og ein GPS i lag. Når du no kan lesa av koordinatane på eit kart, kan ein GPS fortelja deg akkurat kvar du er på kartet til ei kvar tid, og det er eit godt utgangspunkt for vidare ferd.

Men då er det viktig at innstillingane er rette med eit kartdatum som heiter WGS 84(EUREF89), og eit posisjonsformat som er UTM/UPS. Har eininga andre innstillingar vil det ikkje stemme overeins med kartet. 

Bruk GPS på små turar for å læra deg korleis du lagar vegpunkt og korleis du lagar spor. Få tak i eit program på dataen din slik at du kan sjå, redigera og lagra punkt og spor etter turen. Slik vert du kjend med eininga, og kan bruka han på lengre og meir krevjande turar.

Hugs at viss du brukar GPS heile dagen brukar han omlag eitt sett med batteri for dagen. UTEs test av pulsklokker med GPS. 

Nødssituasjon – eller moro?

Kart, kompass og GPS kan vera moro å ha med på tur for motivasjon, opplysing og for å betre få ein heilskap på tur. Det er også mulig å lage kompass på tur. For å vita kvar du er, kva du ser rundt deg og for læra seg stadnamn undervegs. Turorientering er ein fin måte å lære kart på. Carl Godager Kaas synest han får meir glede av løpeturen med kart.  

Men det kan også vera krevjande situasjonar der det brått kjem dårleg vær at du treng å kunna bruka utstyret for å komma deg heim og for unngå at du kjem i naud.

Hvis nokon i turfylgjet ditt hjarteproblem og du treng å ringa etter hjelp, då kan det vera livreddande om du raskt kan fortelja nøyaktig kvar du er ved hjelp av kartkoordinatar. Har du ikkje installert 113-appen på mobiltelefonen din enno, kan den vare verd å laste ned før turen.