Sigri Sandberg: – Eg måtte prøve å finne ut kva som var så skummelt

Forfattar Sigri Sandberg har skrive bøker om polarheltinner, klimautfordringar, Jotunheimen og norske tre, for å nemne noko.

Denne gongen har ho fordjupa seg i mørket, men då ho starta på prosjektet såg ho helst at det var lyst.

EPLEBONDE: Sigri og mannen Steinar er eplebønder på deltid og kvar haust plukkar dei eple som blir til eplemost. Foto: Privat

«Eg fann ut at eg er mest redd for folk. Galningar som ikkje har hatt det så bra i livet og som fyker rundt. Med øks.»

– Eg var så sjukt redd for mørket. Eg har alltid vore redd, men har stort sett vore saman med andre og vakse opp i ein stor familie. Men når du er åleine og det blir mørkt ... I byen er det ikkje noko problem, men utanfor byen, ute i skogen eller høgt til fjells blir det skummelt.

Sigri reiste like godt til Finse då vinteren var som mørkast. Fem netter i si eiga hytte, heilt åleine. 

– Eg måtte prøve å finne ut av kva som er så skummelt med mørke, og det blei eit prosjekt i boka. Eg er ikkje redd for spøkelse, ikkje redd for underjordiske, naturkatastrofar eller ville dyr. Eg fann ut at eg er mest redd for folk. Galningar som ikkje har hatt det så bra i livet og som fyker rundt. Med øks. 

Ei natt vaknar Sigri av ein lyd. 

– Ein grusom lyd, som sikkert ikkje var det, men inne i mitt hovudet var den heilt gjennomtrengande. Då måtte eg ut i gangen og hente øksa og legge den på puta. Eg måtte jo vere minst like skummel tilbake om det skulle dukke opp nokre skumlisar, seier ho og ler.

Det kom heldigvis ingen med øks den natta, eller resten av opphaldet. Og tenker ein litt rasjonelt på det, er det kanskje ikkje så sannsynleg at gale øksemordarar skal surre seg opp på fjellet nattetid. Det er likevel naturleg å vere redd for mørket. 

– Mørkeredsla er ei urfrykt som eg lærte mykje om. Eigentleg er det lurt å vere mørkredd. Den viktigaste sansen vår, synet, blir svekka. Og vi er eit av dei dyra med dårlegast syn i mørket. Men om du er i ein by, så er det jo ikkje mørkt, der er det gatelys overalt. Det var det paradokset som openberra seg jo meir eg undersøkte dette her. Kanskje er mangelen på mørke mykje meir skremmande enn mørke sjølv.

 Vi sit på Grefsenkollen og skuar utover hovudstaden som badar i sol. Her har Sigri sete mange gonger før. Det er noko godt med det å kunne sjå langt, synes ho.

– Då eg arbeida med boka sende eg mail til Jon Fosse, han skriv mykje om mørke, og eg spurte om han kunne definere ordet mørke. Det ville han ikkje, men han skreiv nokre veldig fine setningar, blant anna «Du kan aldri sjå så langt som i mørke». Det synes eg alltid har vore utruleg fascinerande, det å stå og kike opp i ein svart nattehimmel, kor langt ein kan sjå og kva ein kan sjå. 

– Har vi godt av å kjenne oss litt små og sårbare?

– For meg er det ei slags justering, fy fader, tenk kor ufatteleg det er at vi eigentleg finst på denne her jordkloden og kor utruleg det er at vi kan sjå så mykje og langt og ut, sjølvsagt ikkje berre når det er mørkt, men også her vi sit no. Det var ein klok mann som sa det, at ein kan velje og sjå på alt som magisk eller at ingenting er magisk. Og det er jo ingen tvil om at alt er magisk! Berre det at vi sit her. Kanskje ein må ha litt overskot for å tenke det sånn til kvardags, men det sler meg veldig ofte. For meg er den stjernehimmelen ein avautomatisering frå kvardagsmas. 

– Om nokre timar vil natta viske ut åsane langt der borte, og byen vil lyse opp. Men kva med stjernene, vil dei også lyse?

– Det er sånne bleike avtrykk, det er mange stjerner du ikkje ser og dei du ser ser du mykje, mykje svakare. To tredelar av Norges befolkning ser ikkje Mjølkevegen, det er jo fordi så mange bur i byar og lysforureininga går så langt, 15-20 mil ut frå Oslo.

LYST NOK NO. Sigri må heim til dei to sønene som kjem frå trening. Vi susar ned den bratte stien gjennom skogen. Yngstemann Vinjar på snart 10 år er allereie heime, og kveldsmaten kjem på bordet. Deretter er det leggetid. Og når gutane skal sove går dei ut på altanen og legg seg. Det har dei gjort i fleire år, året rundt, sove under dei litt falma stjernene. Gutane trivast der. Sigri passar på at sovemaska med skumle slangeauger kjem på. Den siste tida har det kunstige lyset blitt sterkare. 

– Eg var ikkje klar over at det var så ille som det faktisk er. Kor mykje kunstig lys vi faktisk omgjev oss med. Det som er skummelt er det lyset vi utset oss sjølv for på kvelden.

«Eg har blitt meir glad i mørke, eg kjenner at det er mjukare.»

Sigri har snakka med forskarar innan mange ulike fagfelt, alt frå astrofysikk, til legevitskap, via zoologi og psykologi og funne at på same måte som vi treng lys, så treng vi og det meste anna som lev her på jorda mørke for å vere friske og fungere normalt. 

– Har ditt eige forhold til mørke endra seg?

– Ja, det kjenner eg i heile kroppen. Eg har blitt meir glad i mørke, eg kjenner at det er mjukare. Og så har eg skjønt at det er viktig, for oss, rytmen, systemet vårt, viktig for alt som lever, dyr og plantar og alt. Menneska har kjempa mot mørket all si tid, det har vore ein fiende, vi har berre pøst på med lys. Det er også den delinga av mørkt og lyst og godt og vondt, lyset er det gode og sanninga og livet, medan det mørke er vondt og djevelsk. Og det trur eg kanskje har hindra oss i å tenke at det kan vere noko godt i mørket.

– Og øksa?

– Den har eg lagt tilbake. Eg klarar å sove utan øks no, hehe.

HEIMEKONTOR: Fjordutsikt til skrivearbeidet på eplegarden i Luster. Foto: Privat

LYS OG MØRKE I ARKTIS. På veggen i leilegheita på Grefsen heng bilder av fjell og vidder og vinterlandskap. Arktis og polare strøk har vore sentralt i fleire av bøkene til Sigri, og er også med denne gongen. Wanny Woldstad var Svalbards første fangstkvinne. I denne boka får vi nærmare kjennskap til Christiane Ritter, som fekk kjenne ordentleg på mørket då ho overvintra i ei fangsthytte på Svalbard i 1934, saman med to fangstmenn. 

– Ho reiser frå Böhmen, er ei moderne europeisk kvinne på den tida og anar ikkje nokon ting om Arktis, så reiser ho opp dit og skal overvintre og møte polarnatta ilag med dei to fangstmennene. Og det sjokket, og at ho tør det og gjer det og klarer det så bra og skriv så fantastisk om det, det er fascinerande. 

Sjølv har Sigri budd på Svalbard i totalt åtte år og pendla tre år etter det. Det var ein spontan jobbsøknad til Svalbardposten etter ei helg i nord som gjorde at ho hamna der. Ho sendte oppseiing på journalistjobben i Dagens Næringsliv med grunngjevinga «Svalbard er usannsynleg vakkert».

– Kor kjem denne fascinasjonen for Arktis og polare strøk frå? 

– Det kan sikkert vere at det har noko med Finse å gjere, at eg blei dytta ut i den vinden og kulden der med nokre dårlege stormbriller frå eg var to år. I tillegg var det mykje vind og allslags ver både i Bergen og i Eivindvik, der eg vaks opp. Og at det var noko gjenkjenneleg oppe i Arktis, i alle fall den snøen og vinden frå Finse. Fascinasjonen min er ei blanding av ei enorm begeistring for den flotte og litt farlege naturen, men også ei undring over dei som verkeleg tar steget lenger og overvintrar og dreg på lange ekspedisjonar. Eg kunne aldri lagt av garde til Nordpolen eller Sydpolen, for meg held det med fine små turar.

Naturen og menneska sitt forhold til den er einslags grunntone i alt Sigri skriv. Og ho har nokre store spørsmål ho alltid stiller: Kvifor er vi så glade i å vere ute? Og kva gjer naturen med oss? 

– Det er jo nokon som prøvar å finne veldig konkrete og tydelege svar. For meg er drivkrafta meir å undre seg over det enn nødvendigvis å kunne konkretisere det i forskningsbaserte svar. Eg prøver å nærme meg spørsmåla gjennom ulike stemmer og historier. Det er nesten som eit livsprosjekt. For eg sjølv er jo så ufatteleg glad i å vere ute – og det er ufatteleg viktig å ta vare på alt det vi har rundt oss. Både natur og menneske, vi er jo natur vi også. 

– Saknar du å bu på Svalbard?

– Det hadde ikkje gjort meg noko å bu der litt til, men eg er ikkje ein slik som lengtar så forferdeleg. Eg tenker at ein må vere der ein er. Og det er mykje bra på fastlandet også, tre for eksempel.

TIDLIG KRØKES: De to sønnene til Sigrid er allerede erfarne uteliggere uten mørkeredsel, og sover ute på verandaen året rundt.

«Folk er veldig opptatt av kor ein bur og kor ein kjem frå, og det er to av dei vanskelegaste spørsmåla eg svarar på.»

HEIME. Når vi først snakkar om tre, det har Sigri og mannen hennar mange av. Heile 437 epletre på ein veglaus gard i Luster, inst i Sognefjorden. Ho vekslar mellom å vere her, på hytta på Finse og i leilegheita i Oslo. Sigri har funne ut at ho gjennom livet har budd på 22 ulike adresser.

– Folk er veldig opptatt av kor ein bur og kor ein kjem frå, og det er to av dei vanskelegaste spørsmåla eg svarar på. Det høyres sikkert litt klisjefylt ut, men eg prøver å tenke at vi alle bur på denne eine kloden og det er vår heim, og så er det litt tilfeldig kor vi hamna og kor vi vaks opp, men den kloden og naturen har vi felles, og vi har eit felles ansvar for den. Og kor ufatteleg heldige vi er som bur i Norge, det må vi aldri gløyme. 

Det er likevel er noko spesielt med denne eplegarden. 

– Vi har vore på garden berre nokre år, men eg føler meg utruleg heime der. Og når du går der ute og jobbar heile dagen, kanskje tek ein pause på fjorden med kajakken og kjem inn om kvelden, då skjønar ein kvifor ein ikkje trengte noko som helst av treningsstudio, yoga eller meditasjon før. Ein er heilt gåen og god i kroppen. Og før var det jo slik. At ein var ute, brukte kroppen og fekk det som alle søker etter no gjennom fritida si. Det er sikkert ein veldig nostalgisk og romantisk draum den garden, men vi føler oss heime der, då. 

– Og det å kunne lage noko, følge med eit sånt tre gjennom året, klippe det og tynne og plukke eple, og så blir det eplemost og noko folk har bruk for. Det er veldig tilfredstillande må eg seie. Det er sikkert også eit sånt urinstinkt. Ein urtilfredstillelse. 

– Og stjernene, lyser dei? 

– Ja, dei lyser sterkt der. Frå Lustrafjorden kan du definitivt sjå Mjølkevegen.

FINSE: Familien til Sigri har hatt hytte på Finse i over 40 år. For nokre år tilbake fekk Sigri bygd si eiga hytte. Her blir natta mørk og stjernene lyse.

UTSIKT: Sigri Sandberg likar stader ho kan sjå langt og har funne seg ein «hemmeleg» sti til dette utsiktspunktet på Grefsenkollen i Oslo. Her kan ein sjå langt når det er lyst og endå lenger når det er mørkt.